آزادی بیان، توهین و نقد، معیار تمایز و مجازات چیست؟
علی‌محمد محمدی، رئیس ستاد انتخاباتی حسن روحانی در شهر ایوان
استان ایلام به جرم «توهین به مقدسات و اهانت به ائمه معصومین» به پنج سال
حبس محکوم شده است. مبنای اتهام محمدی، نامه‌ای است که سال گذشته اندکی
پیش از انتخابات ریاست جمهوری نوشته بود. وی در آن زمان، در نامه‌ای
طنزآمیز از امام رضا گله کرده بود که چرا تنها به اصولگرایان توجه دارد. در
بخشی از نامه، محمدی با اشاره به توزیع سیب‌زمینی و آرد از سوی آستان قدس
رضوی بین مردم در جریان مبارزات انتخاباتی، گفته بود «آقا رضا جان از خوان
گسترده شما فقط چند کیلو سیب‌زمینی آن هم به استان هم‌جوارمان خوزستان رسید
و ما ایلامی‌های محروم همان را هم دشت نکردیم.» این نامه واکنش‌هایی زیادی
را نیز آن زمان ایجاد کرد. از جمله آیت‌الله ناصر مکارم شیرازی، که نامه
را «اهانتی شدید به مقام شامخ حضرت ثامن الحجج و مسخره کردن مقام والای
امامت از سوی یک فرد خبیث» دانست و خواستار مجازات هر چه سریع‌تر نویسنده
آن شد.
در تحولی مشابه، امیرحسین میراسماعیلی، خبرنگارِ روزنامه جهان
صنعت نیز روز سه‌شنبه به اتهام توهین به مقدسات مذهبی، بازداشت شد.
بازداشت میراسماعیلی به توئیتی طنزآلود در واکنش به صحبت‌های احمد
علم‌الهدی، امام جمعه مشهد که رقص و موسیقی را هتک حرمت امام رضا خوانده
بود، باز می‌گردد. هر چند که وی پس از مواجه با انتقادات و تهدیدات، توئیت
خود را حذف کرد و با ابراز پشیمانی گفت که به هیچ عنوان قصد اهانت نداشته و
مقصودش صرفا «نقد اتفاقات پیش آمده در مشهد به زبان امروزی و عامیانه قابل
درک برای نسل جوان بوده است».
محمدی و میراسماعیلی البته تنها افرادی نیستند که در سال‌های
اخیر تحت عنوان توهین به مقدسات بازداشت و مجازات شدهاند. در سال‌های اخیر
نویسندگان و روزنامه‌نگاران زیادی با این اتهام مواجه شدهاند.
توهین به مقدسات در ماده ۵۱۳ قانون مجازات اسلامی، جرم انگاری
شده است. مطابق این ماده «هر کس به مقدسات اسلام و یا هر یک از انبیای
اعظام یا ائمه طاهرین (ع) یا حضرت صدیقه طاهره (س) اهانت نماید، اگر مشمول
سب النبی باشد، اعدام و در غیر این صورت به حبس از یک تا پنج سال محکوم
می‌شود».
«آزادی بیان» در اسناد بین‌المللی حقوق بشر، حقی مطلق نیست و
محدودیت‌هایی چون نفرت پراکنی، تبلیغ برای جنگ، نقض حقوق و حیثیت دیگران،
به خطر انداختن امنیت ملی یا نظم یا سلامت یا اخلاق عمومی برای آن تعیین
شده است (ماده ۱۹ و ۲۰ میثاق بین‌المللی حقوق مدنی - سیاسی). به عبارت
دیگر، گفتاری که یکی از ممنوعیت‌های فوق را دربرداشته باشد، ممنوع است. بر
همین اساس، حقی تحت عنوان «حق توهین» در حقوق بشر شناخته نشده است اما
برخلاف توهین، نقد نه تنها در ضوابط حقوق بشر ممنوع نیست بلکه یکی از
ابزارهای اساسی برای رشد جوامع عنوان شده است. محل مناقشه اما مرز بین
توهین و انتقاد، به ویژه در مسائل مربوط به مذهب است. در این زمینه ممکن
است سوالات زیادی ایجاد شود از جمله آن که معیار تمایز توهین از انتقاد در
مذهب چیست؟ آیا معیار، ورود به اصول مسلم دینی (در مقابل فرعیات دین) است؟
اگر پاسخ به این سوال مثبت باشد، این سوال مطرح شود که چه کسی حق تعیین این
اصول را دارد و این که آیا چنین ملاحظه‌ای باید تنها در مورد دین اکثریت
(که تعداد بیشتری از افراد را در برمی‌گیرند) اعمال شود و یا در مورد دین
اقلیت (که نیاز به حمایت بیشتری دارند)؟ آیا این محدودیت باید تنها در مورد
ادیان الهی اعمال شود و یا ادیان غیرالهی نیز باید در شمول این حکم قرار
گیرند؟
هیچ کدام از معیارهای فوق برای تمایز بین توهین و انتقاد در
ضوابط حقوق بشر، تعیین نشده است، اما یکی ازمعیارهای پذیرفته شده در حقوق
بشر برای تمایز بین توهین از انتقاد، تمایز بین محتوای کلام و نحوه بیان آن
است. در پرونده وینگرو علیه بریتانیا، دادگاه اروپایی حقوق بشر، به نفع
دولت بریتانیا رای داد و عدم ارائه گواهی توزیع فیلم به وینگرو را مصداق
تحدید غیرقانونی آزادی بیان وی ندانست. وینگرو در ویدویی کوتاهی که تحت
عنوان visions of Ecstasy تهیه کرده بود، مسیح را در حال انجام اعمال جنسی
به تصویر کشیده بود.
دادگاه در رای خود استدلال کرد «از آن جا که در نظر دادگاه
این ویدیو هیچ تلاشی در جستجوی معاني در تصاویرش به جز جذب بیننده به تجربه
نظربازانه و شهوانی نکرده، دادگاه معتقد است توزیع و انتشار چنین
ویدوئی‌ای باعث خشم مسیحیان معتقد و توهین به احساسات آنها خواهد بود.»
دادگاه در حکم خود به طور صریح مشخص کرد آن چه که از منظرش پذیرفته نیست،
نه دیدگاه مخالف دین، بلکه شیوه بیان آن دیدگاه است. دادگاه در رای خود
نوشت «انتشار افکار مخالف مسیحیت و یا انکار وجود خداوند، تا جایی که با
لحنی معتدل و معقول بیان شود، مساله‌ساز نیست بلکه تنها نحوه بیان این گونه
عقاید است که می‌تواند مساله‌ساز شود.» در نتیجه بنابر این ضابطه می‌توان
نتیجه گرفت، حتی اگر محتوای سخنی نافی اصول و یا مقدسات دین باشد، تا جایی
که به صورت توهین آمیز بیان نشود، توهین محسوب نمی‌شود.
اما حتی اگر سخنی به گونه‌ای بیان شود که در قالب گفتار
نفرت‌زا و یا توهین آمیز تلقی شود نیز هر چند طبق ضوابط حقوق بین‌الملل
ممنوع است، اما مجازات آن نمی‌تواند مجازات تعیین شده در قانون مجازات
اسلامی باشد.در این مورد آمبئی لیگابو، گزارشگر ویژه سازمان ملل در مورد
وضعیت آزادی بیان و عقیده به صراحت عنوان کرده مجازات شلاق و زندان، مجازات
نامتناسبی برای سواستفاده از آزادی بیان است. در آستانه تنش پیرامون خروج
آمریکا از برجام، اجرای تعهدات بین المللی حکومت ایران در زمینه حقوق بشر
می تواند نشانه‌ای مثبت از حسن نیت دولت ایران در قبال تعهدات بین المللیش
باشد و زمینه مساعدی را برای نجات برجام در نزد افکار بین المللی فراهم
سازد.
https://tinyurl.com/y93axm4j
